Antologia fonetica

TRASCRIZIONI FONETICHE

I suoni del linguaggio oggetto di studio della fonetica, a partire dal 1854, anno di pubblicazione del sistema di trascrizione elaborato da K. R. Lepsius in Das allgmeine linguistiche Alphabet, vengono rappresentati per mezzo di un sistema di scrittura convenzionale chiamato alfabeto fonetico, basato sulla corrispondenza biunivoca fra suono e simbolo grafico.

Il sistema da noi utilizzato in questa Antologia per indicare la pronuzia, tra parentesi quadre, è quello presentato nel 1949 dalla International Phonetic Association (IPA) i cui simboli sono di seguito riportati.

[ə] vocale centrale media, o schwa accredendáte [akkrədən'dɜtə]
[ɜ] vocale cntrale semiaperta non arrotondata con accento secondario maletímbe [mɜlə'tiɱbə]
[ɜ] vocale cntrale semiaperta non arrotondata abbunáte [abbu'nɜtə]
[ɘ] vocale centrale semichiusa non arrotondata vuléve [vu'lɘvə]
[ɛ] vocale anteriore semiaperta non arrotondata cuzzètte [kut'ʦɛttə]
[ɛ] e aperta con accento secondario bellóme [bbɛl'lɤmə]
[ʧ] c ciàvele 'ʧavələ]
[ʧ] consonante c(i) affricata - ciaciacche [ʧa'ʧakkə]
[kj] [c] consonante occlusiva palatale sorda chianghe ['kjanɡə]
[ɡhj] [ɟ] consonante occlusiva palatale sonora pigghià [piɡ'ɡja]
[ʤ] g(i) consonante dolce (g palatale) Giuvànne [dʤu'wannə]
[ɲ] gn (palatale) magnà [maɲ'ɲa]
[j] i / semiconsonante jod (palatale) fruttajúle frutta'jʉlə]
[kj] consonante chj occlusiva palatale sorda chiagne ['kjaɲə]
[k] consonante c(h) duro (c velare) chiúve ['kjuvə]
[ʎ] consonante gl(i) (dolce) uaglióne [waʎ'ʎɤnə]
[n] consonante n anghianà [anɡja'na]
[ɤ] vocale o tonica chiusa caravóne [kara'vɤnə]
[ɔ] vocale o tonica aperta addòrme [ad'dɔrmə]
[ɔ] vocale o aperta con accento secondario conzapiàtte [kɔnʣa'pjattə]
[w] vocale u semiconsonante wau (velare) àcque ['akkwə]
[s] consonante s con suono aspro o sordo sére ['sɘrə]
[ʃ] consonante fricativa postalveolare sorda sciacque ['ʃakkwə]
[z] consonante s con suono dolce o sonoro sderrúpe [zdərrʉpə]
[ʦ] consonante z con suono aspro o sordo zíje ['ʦijə]
[ʣ] consonante z con suono dolce o sonoro zanníre [ʣan'nirə]

La parabola del figluol prodigo
Versione in dialetto foggiano mandata intorno al 1834 da G. Guerrieri a Don Raffaele Liberatore per gli studi del dialettologo Bernardino Biondelli.

Ce steva nu patre ca teneva duj figghj..i. Lu chijù quatrare dicij..e a lu patr..e:
[ʧə s'tɘvə nu 'patrə ka tə'nɘvə 'dʉjə 'fɪɡɡjə. u k'kjʊ kua'trɜrə di'ʧɪjə ɔ 'patrə:

Oje tatà sa che ce stà de nuovo? Damma la parziona mia. E li spartije la rroba.
ɤ ta'ta 'sɜjə kɛ tʧə s'tɜʧə da 'nuvə: 'dammə a par'ʦjɤna 'mijə. ɛ i spar'tɪjə a r'rɔbbə.

Nó stije manca nata jurnata, se facie nu fangotto d’ogne cose. Lu quatrare fece
nə s'tɪjə 'manɡə n'ata jur'nɜtə, sə fa'ʧɪjə nu fan'ɡɔttə d'ɔɲɲ-ɛ k'kɤsə. u kwa'trɜrə fa'ʧɪjə

sette carrine, e ce ne jije a nu pajese darrass..e darass..e. Là se sprecaie ogne
'sɛttə kar'rɪnə, ɛ sə nə 'jɪjə a nu pa'jɘsə dar'rassə dar'rassə. l'la sə sprə'kɜjə 'ɔɲɲ-ɛ

cosa, campanno come a nu signore ricco. Quanno avie frusciato tutto, ce venia
k'kɤsə, kaɱ'bannə 'kum-ɛ nu siɲ'ɲɤrə 'rɪkkə. 'kwannə a'vɪjə fruʃ'ʃɜtə 'tʊttə, ʧə və'nɪjə

na carastia ca Dio te le pozza accuntà. Accommenzaje a fa alia palia, e cicalia canta.
karəs'tɪjə ka d'dɪjə t-a 'pɔtʦə akkun'da. akkumən'ʣɜjə a f'fa 'alja 'palja, ɛ tʧi'kalja 'kandə.

Pò jije a truvà, e se mettije appierz..e appierz..e a nu signore di quillo pajese.
'pɔ 'jɪjə a tru'wa, ɛ ssə mət'tɪjə ap'pirʦə ap'pirʦə a nu siɲ'ɲɤrə də 'kwɪllu pa'jɘsə.

Quisto mò, pe non farse chiù nzalanì, lu mannaje a guardà li puorce. Pe la fama nò
'kwɪstə mɔ, pə nən 'farsə k'kjʊ nʣala'nɪ, u man'nɜjə a war'da i 'purʧə. p-a 'fɜmə nən

sapeva che chiù fà, e come a n’allangate se voleva anghjì lu stefano d’agliannole
sa'pɘvə kɛ k’kjʊ f'fa, ɛ 'kum-a n-allan'ɡɜtə sə vu'lɘvə an'ɡjɪ u 'stɛfanə d-i 'ɡjannələ

ca mangiavano li puorce. E fosse stato lu dDio e l’avesse potuto rusulià. Dicije
ka maɲ'ɲavənə i 'purʧə. ɛ 'fɔssə 'stɜtə u d'dɪjə. ɛ l-a'vɛssə pu'tʉtə rusuli'ja. di'ʧijə

tann, fra iss, e iss, e come fazz? Aiì quanta cafune je jetteno lu pane pe infaccia
'tannə, fra 'ɪssə ɛ 'ɪssə, ɛ k'kumə 'fatʦə? a'ɪ 'kwanda ka'fʉnə sə 'jɛttənə u 'pɜnə ɱ'batʧə

a la casa de patremo; e io me staco a morì de fame... Che fazz... vogghio jì.
a 'kɜsə də 'patəmə; ɛ 'ijə mə s'tɜkə a mmu'rɪ də 'fɜmə... kɛ 'fatʦə... 'vɔɡɡjə 'jɪ.

Mo me ne vaco guatto guatto nata vota a do pateme. Che l’aggh’a dice. Tatà mije,
mɔ mə nə 'vɜkə 'kwattə 'kwattə n'ata 'vɤtə a ddɔ 'patəmə. kɛ l'aɡɡja 'dɪʧə. ta'ta 'mijə

aggh’affesa a Dio, e no l’agghio voluto proprio sentì. Ghijo non agghio faccie de
'aɡɡjə af'fɘsə a d'dɪjə ɛ nə ll'aɡɡjə vu'lʉtə 'prɔpjə sən'dɪ. 'ɡijə nən 'aɡɡjə 'fatʧə də

di ca te sonte figghj. Pigghjemo come a nu garzone tuje. Se mettie la via sotta
dɪ ka tə 'sɔndə 'fɪɡɡjə. 'pɪɡɡjəmə 'kum-a nu ɡar'ʣɤnə 'tʉjə. sə mət'tɪjə a 'vɪja 'sɔttə

e turnaje a ddo lu patre. Manco era arrevato, lu patre l’allusciaje, se sentije crepà lu
ɛ ttur'nɜjə a ddɔ 'patrə. 'manɡə ɛrə arru'wɜtə, u 'patrə l-alluʃ'ʃɜjə, sə sən'dɪjə krə'pa u

core, se jettaje ncuollo, e l’accedije de vase. Li dicije lu figghio: tàtà ghije agghj’
'kɤrə, sə jət'tɜjə n'ɡʊllə, ɛ l-atʧə'dɪjə də 'vɜsə. i də'ʧɪjə u 'fɪɡɡjə: ta'ta 'ɡijə 'aɡɡjə

affesa a Dio, e te n’agghie fatte assai. Come me può chjù canosce pe figghiete?
of'fɘsə a d'dɪjə ɛ tə n'aɡɡjə 'fattə as'sɜjə. 'kumə mə 'pujə k’kjʊ ka'nɔʃʃə pə 'fɪɡɡjətə?

Lu patre senza abbadà a niente chiamaje tutta la gente de servizie e dicije.
u 'patrə 'sɛnʣa abba'da a n'nində kja'mɜjə ‘tʊtt-a d'ʤɛndə də sər'vɪdʣjə ɛ ddi'ʧijə.

Currite, jate a pigghià li panne ca teneva apprima stu figghio, vestitelo da la capa
kur'rɪtə, 'jɜtə a ppiɡ'ɡja i 'pannə ka tə'nɘvə ap'prɪmə stu 'fɪɡɡjə, vəs'tɪtələ d-a 'kɜpə

nzino a lu pede, turnatela a mette l’aniello, e cauzatelo a da nuovo.
n'ʣɪnə ɔ 'pɘdə, tur'natələ a mmɛttə l-a'nillə, ɛ kavə'ʦatələ da 'nuvə.

Jate accattà nu vitiello grasse, acceditelo, ce lo volimo magnà, e ce volimo fa tunn
'jɜtə akkat'ta nu və'tillə 'grassə, atʧə'dɪtələ, ʧ-u vu'lɪmə maɲ'ɲa, ɛ tʧə vu'lɪmə fa 'tunnə

tunn. E stu figghio mio era muorte pe mè, e mò è arresciuscetate, s’era perzo, e
'tunnə. ɛ stu 'fɪɡɡjə 'mijə ɘrə 'murtə pə mmɛ, ɛ mmɔ ɛ arrəsuʃʃə'tɜtə, s'ɘrə 'pɛrʦə, ɛ

l’agghio acchiato. E ghjireno a lu festino.
l'aɡɡjə akki'jɜtə. ɛ ɡ'ɡjɪrənə ɔ fəs'tɪnə.]

La dama di Guascogna ed il Re di Cipri
(Novella 1, IX del Decamerone di Giovanni Boccaccio. Versione in dialetto foggiano di Giuseppe Marchesani Villani del 1874.

T’agghiö accuntà nu fattö: A lu tiempö de lu primö Rre dë Ciprö, doppö cä
t 'aɟɟ-akkun'da nu 'fattə: ɔ 'tiɱbə d-u 'prɪmə rrɛ də 'ʧɪprə, dɔppə ka

Guffredö lu Bugghionë vincijë la Terra Santä, succidijë cä na signorä dë la
ɡuf'fredə u buɟ'ɟɤnə vən'ʤɪjə a 'tɛrra 'sandə, sutʧə'dɪjə ka na siɲ'ɲɤrə d-a

Guascognä ijë cu li pëllëgrinï a Gërusalemmë, e quannö turnajë e arrëvajë a Ciprö,
ɡwas'kɔɲɲə 'jɪjə k-i pəllə'grɪnə a dʤərusa'lɛmmə, ɛ kwan'nə tur'nɜjə ɜ arru'wɜjə a t'ʧɪprə,

certë malazzionantë së l'arrunzarënö a la vastasegnä. La povërä schianätä nun potëvä
'ʧɛrti malatʦiu'nandə sə l-arrun'ʣarənə alla vasta'sɛɲɲə. a 'pɔvəra sca'nɜtə nən pu'tevə

truvà pacë pë lu dulorë cä sentevä, pigghiajë la viä e pensajë dë rëcorrë a lu Rre;
tru'wa 'pɜʧə p-u də'lɤrə ka sən'devə, piɟ'ɟɜjə a 'vɪjə ɛ ppən'ʣɜjə də rə'kɔrrə ɔ rrɛ;

ma truvannësë a parlä cü unö, quístö lë dicijë: « Tu chë vajë facennö, cï pierdë
ma tru'wannəsə a ppar'la ku 'ʉnə, 'kwɪstə i di'ʧɪjə:«tu k'kɛ v'vɜjə fa'ʧɛnnə, ʧə 'pirdə

lu tiempö, pëcchè quillu là è accussì dlasciatö e minchiarinö, cä nun sulamentë
u 'tiɱbə, pək'kɛ 'kwɪllu lla ɛ akkus'sɪ ddəlaʃ'ʃɜtə ɛ mmənɟa'rɪnə, ka nun sula'mɛndə

nun facë justiziä a l'angiuriä dë l'autë, ma së surchiä quillë cä le fannö a issö
nən 'fɜʧə dʤʊs'tɪtʦjə a l-an'ʤʊrjə də l-'avətə, ma sə 'surcə 'kwɪllə ka i 'fannə a 'ɪssə

stessö; cä së unö lu pisciä 'ncapö, mancö së në ncarïcä: sï trattä cä së unö tenë
s'tɛssə; ka si 'ʉnə u 'pɪʃʃə n'ɡɜpə, 'manɡə sə nə n'ɡarəkə: sə 'trattə ka si 'ʉnə 'tenə

na sustä cu quaccunö, së la scontä cü n'angiuriä cä lë facë. » La signorä, a sëntì
na 'sʊstə kə kwak'kʉnə, s-a s'kɔndə kə n-an'ʤʊrjə kɛ i 'fɜʧə.» a siɲ'ɲɤrə, a ssən‘dɪ

quësto, perdijë tuttä la spëranzä dë vëndëcarsë, e pë truvà nu sulliëvö dë lu
'kwɪstə, pər'dɪjə t'tʊtt-a spə'ranʣə də vəndə'karsə, ɛ ppə ttru'wa nu sul'livə d-u

rammarëco cä tenevä, pigghiajë la viä e penzajë dë pungëcà quillü minchiarinö
ram'marəkə ka tə'nevə, piɟ'ɟɜjə a 'vɪjə ɛ ppən'ʣɜjə də punʤə'ka 'kwɪllu mənɟa'rɪnə

dë lu Rre; e tuttä chiagnennö ijë da issö, e dicijë: « Signorë miö, io vengö da te,
d-u r'rɛ; ɛ t'tʊtta caɲ'ɲɛnnə 'jɪjə da 'ɪssə, ɛ ddə'ʧijə: siɲ'ɲɤrə 'mɪjə, 'ijə 'vɛnɡə da tɛ,

no pë cërcà vëndettä dë l'angiuriä cä ànnö fattö a me, ma pë na suddësfazionë
nɔ pə tʧər'ka vən'dɛttə d-an'ʤʊrjə k'annə 'fattə a mmɛ, ma pə na suddəsfat'ʦjɤnə

vogghiö cä m’ammiëzzï cumë fajë tu a suffrì l'ingiurië cä tuttï të fannö; accussì
'vɔɟɟə ka ka m-am'mɪdʣjə 'kumə 'fɜjə tʊ a ssuf'frɪ l-an'ʤʊrjə ka 'tʊttə tə 'fannə; akkus'sɪ

iö më l'amparö e suffrarraggio cü pacienzä l'angiuriä cä m'ànnö fattä; cä Diö lu
'ijə mə l-aɱ'bɜrə ɛ suffrar'raɟɟə kə ppaʧi'ɛnʣə l-an'ʤʊrjə ka m 'annə 'fattə; ka d'dɪjə u

sapë, s’iö lu putarręiä fa, cü tuttö lu corë të la rialarriä, pecchè tu saië accussì bellö
'sɜpə, s'ijə u putar'rɪjə fa, kə t'tʊtt-u 'kɤrə t-a rijalar'rɪjə, pək'kɛ tʊ 'sɜjə akkus'sɪ b'bɛllə

suffrì. » Lu Rre, cä avevä durmutö fin'a tannö, cumë së sï fossë dëscitatö, primä
suf'frɪ. » u rrɛ, k-a'vevə dər'mʉtə 'fin-a t'tannə, 'kumə sə sə 'fɔssə dəʃʃə'tɜtə, 'prɪmə

accummenzä a fa pagà carä l'angiuriä dë sta signorä, e pò addventajë cumë
akkummɛn'ʣə a ffa pa'ɡa 'kɜrə l-an'ʤʊrjə də sta səɲ'ɲɤrə, ɛ ppɔ addəvən'dɜjə 'kum-ɛ

nu Rodë cü tuttë quantë, nun zia majë Diö, quaccunö malapenä tazzëcavä l’unorë
nu 'Rɤdə kə t'tʊttə 'kwandə, nʣja'mɜjə d'dɪjə, kwak'kʉnə mala'penə tatʦə'kɜvə l-o'nɤrə

dë la crona. »
d-a kə'rɤnə. »

Trament’ascev’u sole alla campagna.
Brindisi raccolto da Giuseppe Lo Campo e pubblicato nel 1897.

Trament’ascev’u sole alla campagna,
tra'mɛnd-aʃ‘ʃev-u 'sɤlə a kaɱ'baɲɲə,
P’ cumbnazione acchiai na bella donna,
pə kkuɱbənat'ʦjɤnə ak'kjɜjə na b'bɛlla 'dɔnnə,
Era capilli ricci e faccia tonna,
'erə ka'pɪllə 'rɪtʧə e f'fatʧa 'tɔnnə,
Chiù janca d’la neve d’a muntagna;
c'cʊ 'janɡə d-a 'nevə d-a mun'daɲɲə;
Nmizz’a lu pitto suo so’ doi chilonna
m'minʣ-ɔ 'pittə 'sʉjə sɔ d'dɤjə kə'lɔnnə
Una mena zucchere e l’ata manna,
'ʉnə 'mena 'ʦʊkkərə ɛ l-ata 'mannə,
Si Dijo mi la dà sta bella donna,
si d'dɪjə m-a 'dɜʧə sta b'bɛlla 'dɔnnə
L’aggja da mantinè alle mie cumanna.
l'aɟɟa mandə'nɛ e 'mɪjə ku'mannə.

U suggialisto e la mugliera
Sonetto di Elisa Giordano. Primi anni del 1900.

Scippullo seia fatto suggialisto
ʃəp'pʊllə s-ɛ f'fattə suʧa'lɪstə
E tutto mbicatato m’have ditto
e t'tʊttə ɱbəka'tɜtə m-a d'dɪttə
“Ngi stanno cchiù Madonne e Giesù Cristo,
“nʤə s'tannə c'cʊ mma'dɔnnə e d'ʤəsə 'krɪstə,
“Non crede a sti papocchie n’omo ritto!”
“nən 'kredə a sti pa’pɔccə n'ɤmə 'rɪttə!”
Vedènnimo tremà, cchiú face u ntisto:
və'dɛnnəmə trə'ma, c'cʊ 'fɜʧə u n'dɪstə:
“O vinni sti cambane citto citto,”
“o 'vɪnnə sti kaɱ'bɜnə 'ʧɪttə 'ʧɪttə,”
“O sti mammocci tui di cartapista
“ɔ sti ma'mɔtʧə 'tʉjə də karta'pɪstə
“I fazzo fa nu zumpo sop’u titto.
“i 'fatʦə fa nu 'ʦʊɱbə 'sɤp-ɔ 'tɪttə
“Mo l’uocchi l’hanno apierti i gattarielli:
“mɔ l'ʊccə l'annə a'pɪrtə i ɡat'tarɪllə:
“A forza nosta è schiitto a suggietà.
“ a 'fɔrʦa 'nɔstə ɛ ʃ'kɪttə a sudʤi'ta.
“Nci pòten’accurdà cchiú a turnesielli.
“nʤə pɔtənə akkur'da c'cʊ a tturnə'sɪllə.
“Mo li fatiche noste hanna pagà
“ mɔ i fa'tɪkə 'nɔstə 'anna pa'ɡa
“Si nno facimo sciopr’! E i capuzzielli
“sə nnɔ fa'ʧɪmə 'ʃɔpərə! ɛ i kaput'ʦɪllə
“C’a foca ‘nganna, a cap’hanna calà.”
k-a 'fɤka n'ɡannə, a 'kɜpə 'anna ka'la ”

Aaah! ammenazz’ lu ciucce ‘u mulenäre.
Componimento attribuito a Luigi Rispoli, pubblicato nel numero unico letterario “Maggio” nel 1905.

Aaah! ammenazz’ lu ciucce ‘u mulenäre;
[aaa! ammə'natʦə u 'ʧʊtʧə u mulə'nɜrə;

E nu guaglione cante pe la vije:
ɛ nu ɡwaʎ'ʎɤnə 'kandə p-a 'vɪjə:

-Cum’ e la renele vularrij vuläre
- 'kum-a 'rɛnələ vular'rɪjə vu'la

Sop’ u balcone de la nenna mije!-.
'sɤp-ɔ bbal'kɤnə d-a 'nɛnna 'mijə!

Tutte se so’ ‘ddurmut’ e dda luntäne
'tʊttə sə sɔ ddur'mʉtə ɛ dda lun'dɜnə

Se sent’ lu sûone de lu pandulline.
sə 'sɛndə u 'sunə d-u mandul'lɪnə

Stann’ abballanne, mentr’ ‘u tarrazzäne
s'tann-abbal'lannə, 'mɛndr-u tarrat'ʦɜnə

väce ‘n-campagne cu sta fuleppine.
'vɜʧə ‘nɡaɱ'baɲɲə ku sta fələp'pɪnə

- O Pataterne, dice, pecchè a stu munne
- ɔ pate'tɛrnə, 'dɪʧə, pək'kɛ a stu 'mʊnnə

Ci-ha dda ghesse sta sorte ‘ defferenze,
ʧ'adda 'ɡɛssə sta 'sɔrt-ɛ diffe'rɛnʣə,

Ca une väce tant’avt’e n’at’affunne?
ka 'ʉnə 'vɜʧə 'tand'avətə ɛ n'atə af'funnə?

Pigghiamacille ‘n-zanda pacijenze!-
piɡɡjama'ʧillə n'ʣanda paʧi'ɛnʣə!-]

Avarizia
Breve componimento scritto da Lino Cea nel 1996.

Nda case de Ceruzze,
[nd-a 'kɜsə də ʧə'rʊtʦə]

chiamate da tutte Terchiarille,
[kja'mɜtə da 'tʊttə tərkja'rillə,]

s’è fatte tutte nzime nu rutille
[s-ɛ f'fattə 'tʊttə n'ʣɪmə nu ru'tillə]

s’è accise, dice ‘a gente
[s-ɛ at'ʧɪsə, 'dɪʧə a d'ʤɛndə]

che ‘na curtellate
[kə na kurtəl'lɜtə]

e ‘u dice ‘ndo bigliette che ha lassate:
[ɛ u 'dɪʧə nd-ɔ bbəʎ'ʎɛttə kɛ a llas'sɜtə]

“M’accide pecchè agghie sapute
[“m- at'ʧɪdə pək'kɛ 'aɡɡjə sa'pʉtə]

che so avascijate i prezze di tavute”.
[kɛ sɔ avaʃ'ʃɜtə i 'prɛtʦə d-i ta'vʉtə”.]

Antologia fonetica

La parabola del figliuol prodigo

La dama di Guascogna ed il Re di Cipri

Vurrije ca chiuvessre maccarune

U suggialisto e la mugliera

Aaah! ammenazz’ lu ciucce ‘u mulenäre

Duje ucchije t’hanne aucchiⱥte

Avarizia

Cummàre, Cummàre

A la recchie, a la recchie

'U cavedìlle